Premio OzieriPremio Ozieri di Letteratura Sarda 

ANALISI DEI TESTI

TESTO

Cand' entra lu smamadori
chi vo' ismamà la 'irata,
siddu bundant'è lu fiori
dici che bona l'annata.

Cussì a fatta di dì,
di li neuli da l'assentu,
forsi si po' cunniscì
si facc'ea o sidd' è ventu.

Ma lu nodu di la solti
nisciunu lu po' isciuddì
e nisciunu ti po' di'
cal'è l'ora di la molti.

Candu lu juu è fiuritu,
chi cantendi ti cunsola
illu so ramu frunitu
la filumena a la sola,

siddu lu 'entu è sintzeru
nè tropp' aldent' è lu soli,
lu massaiu po' di di' 'eru
siddu so boni l'aglioli.

Ma lu nodu di la solti
nisciunu lu po' isciuddi,
e nisciunu ti po' di'
cal'è l'ora di la molti!
Lu timpiesu
1959

COMMENTO

Una poesia in gadduresu, de sa variedade de Tèmpiu, gasi comente nos cunfirmat s'autore etotu cun s'improvèrgiu chi si ponet isse etotu, "Lu timpiesu". Galu metàforas, galu paragones leados dae su mundu de sos animales e de sas prantas, in custu chi est mentovadu, a manera irònica, comente "càntigu de tzilleri". Su mundu de sa Natura nos dat signales pro more de sos cales, sena duda peruna, connoschimus e cumprendimus unos cantos fenòmenos suos. Nemos pero ischit su chi sa sorte at dessignadu e cando at a bènnere s' ora de mòrrere.

GLOSSARIO

Nèuli: "Nuvole"

In gadduresu sa nue la giamant nèula, in sa matessi manera de comente in su sardu cramamus sa "nebbia", ue podimus reconnòschere, a craru, NEBULA. In totu s'ala meridionale de s'ìsula, giai dae sa Barbàgia, agatamus su geosinònimu nèbida, cun su matessi significadu. Wagner, pro nde bogare a pìgiu s'ètimu, at pensadu a su gregu néphos, una de cussas paràulas chi pertocant a sa navigatzione chi s'est isparghinada dae Marsìglia, ca fiat unu portu de primore in antiighidade. Si in gadduresu nèula est "nuvola", a sa nèula/lnèbida li narant fumàccia, de parte sua, a su chi narat Antoni Selis (autore de unu Ditzionàriu etimològicu gadduresu) benit dae sa limba corsa. In sardu b'est finas bòres, bòira, bùera dae su cadalanu boyra "niebla". Sa nue in frantzesu est nuage, in ispagnolu nube chi comente s'italianu nube protzedint dae su latinu NUBES (chi, mancu a lu fàghe!re a posta est in relata cun cussu néphos gregu chi amus mentovadu in antis). Sos geosinònimos, paràulas de significadu che pare, ma forma diferente, no los agatamus in sardu ebbia, ma finas in italianu. Difatis, si podet nàrrere nube ma fintzas nùvola, chi protzedit dae su latinu NUBILA. In inglesu est cloud: in inglesu antigu sa paràula fiat culd, chi teniat su significadu de "muntone, grupu de pedras", e pro giogu metafòricu, est serbidu a inditare sas nues, chi parent pedras biancas in su chelu.

Filumena: "Usignolo"

Wagner etotu nos faghet osser\tare chi filumena, filomena est su nùmene chi in poesia si data s' "usignolo", imbetzes in sa limba faeddada a fitianu est cussu de sa "capinera". S'ètimu est filomena. Custu vocàbulu italianu, chi antigamente fiat filamela, protzedit dae su latinu e duncas dae su gregu: Philos = amigu, mélos = cantu: est a nàrrere "amigu de su cantu". S'àteru nùmene de custu pugioneddu cun su cantu melodiosu est rusignolu, rusinzo/ u chi galu protzedit dae una paràula italiana, rosignolo. E averiguende s'istòria, galu nos ispantat. Difatis sa boghe berdadera est lusignolo: sa I- posca est istada ischirriada ca sa gente la creait s'artìculu determinativu de cussa paràula. Est imperentada cun su frantzesu rossignol, cun s'ispagnolu ruisenhor, cun su portoghesu rouxinhol e totu custas protzedint, de parte issoro, dae su latinu LUSClNIOLUS, diminutivu de LUSCINIA, in ue sos linguistas ant bidu LUX "lughe" e CINO= CANO "canto", duncas "chi cantat (dae chi morit) sa lughe". B'at de bi crèere a custa istòria linguìstica, ca si iscumproamus comente cramant in tedescu e in inglesu sa filumena, agatamus nightingale e Nachtigall: night e nacht est "note", galan est "cantare". Sa matessi idea at cunditzionadu limbas diferentes.

Gaiu: "Nonno, Avo"

In s'artìculu iscritu pro sas poesias de su 1958, aiamus agatadu giaju in su tataresu e corno finas in su gadduresu. Duncas est una cunfirma de comente in totu sa Sardigna setentrionale, in antis de custos duos limbàgios, si faeddaiat sardu, e difatis de paràulas nd'abbarant medas. Una est cudda pro espressare su significadu italianu de "nonno". Paret chi siat una forma impreada dae sas criaduras, de pònnere a pare cun su cadalanu yayo. In sos documentos sardos medievales agatamus sa forma prus antiga, avulabu, chi sighint su latinu AVU(M). In su sardu meridionale antigu Wagner registreit finas tadaju "bisnonno"< TATA+ AVIU. Oe imbetzes tadaja est "balia". Galu un'àteru geosinònimu, impreadu in sas leadas nostras: donnu mannu, massimamente cando si nde faeddat in "terza persona" e no a manera direta. In su Medioevu donnu < DOM(l)NU(M) fiat su tìtulu de su giuighe e de sas pessones prus mannas e de primore in sa famìlia. E gasi est abbarradu comente tìtulu "de onore" in donnu mannu, donna manna "nonno, nonna", donnu sogru "suocero", donnu frade "fratello maggiore". lschimus però chi sos mèdios de comunicatzione, s'iscola e sos giornales, oe chi est oe, nos ant cunditzionadu meda su limbàgiu. Pro cussu est intrada a bellu a bellu sa forma nonnu, dae s'italianu, a costàgiu de nonnu "padrino" chi aiamus giai bidu e chi protzediat dae su latinu NONNU(M).

Sintzeru: "Sincero"

Si cal icunu si ponet a fàghere una bortadura dae s'italianu a su sardu, e depet tradùere s'agetivu "sincero", agatat nessi tres possibilidades. Sa prima est custa, chi at impitadu su poeta gadduresu: sintzeru. Podet èssere su sighidore de su cadalanu sincer, sencer o una manera sarda de nche torrare in su faeddu sa paràula italiana sincero. Su vocàbolu latinu SINCERU(M) at dadu, a manera regulare, sincheru "intatto, sano, normale di mente, sincero". In carchi leada s'atzentu est ispostadu: sìncheru, sìncaru (tataresu), ca forsis leat cuddu de s'ispagnolu antigu sincero. In meridione, ma finas in carchi bidda setentrionale, podimus registrare puru sentzillu/sintzillu "sincero, semplice e puro" chi est dae s'ispagnolu sencil/o. B'at de nàrrere, a primu, chi custa richesa lessicale depet èssere unu bantu pro sa Sardigna intrea e non s'iscùsia pro partzire su sardu in tancas linguìsticas. Sa punna est cudda de normalizare custas paràulas, ispetzializende·las, est a nàrrere dende·li unu significadu pretzisu pro chi una non sobret a s'àtera.

ANALISI DEI TESTI

TESTO

Cherimos un arbor'e pache
e un arbor'e sole caente;
noll'imbias un arbor'e luna?
Naran jocande sos chimbe orfaneddos
chin candida boche de nibe,
sos chimbe orfaneddos jocande.
Cherimos un arbor'e luche
beranile, bestì'e lentore,
chin chentu puzzones nidande.
Naran jocande sos chimbe orfaneddos
chin candida boche de nibe,
sos chimbe orfaneddos jocande.
O puru una macchin'e sole
chi vraichet mizas d'isteddos
pro los dare a sa notte i:tighedda
cand'aperin sa janna sos tronos.
Naran jocande sos chimbe orfaneddos
chin candida boche de nibe,
sos chimbe orfaneddos jocande.
Dego cherjo sa pach'e su pane;
dego cherjo s'amor'e su bentu;
dego cherjo una tanca frorìa;
dego chentu ghitarras sonande;
dego cherjo una lampana d'oro.
Naran jocande sos chimbe orfaneddos
chin candida boche de nibe,
sos chimbe orfaneddos jocande.

COMMENTO

Su poeta isilesu, giai premiadu e binchidore in sos annos antepostos, bincheit finas s' editzione de su 1960, cun una poesia iscrita semper in nugoresu. Su verbale de sa Giuria: "est una evocazione poètica, de immagines de sa pitzinnia a bortas de non crèere, paradossales, ma semper e cando simples e ingènuas, che su coro e sa fantasia de sos chimbe orfaneddos chi pedint cosas foras de su normale, comente sos bisos: un'àrbore de paghe, chentu chitarras sonende, o un'àrbore de luna. Su poeta at ischidu pintare a prou sa durcura lichita de su coro de sas criaduras e sas chimeras atzisadoras de sa fantasia de sos pitzinnos chi, che a un'arnmaju, frorit peri sos versos cun freguras desempladas e briosas. Sende chi torrant semper paritzos versos, su ritmu e s'andanta de sa poesia sunt prus cumpridos. Poesia de muta funguda e bene sestada, cun versos ispontàneos e bene ordimingiados e cun immàgines fèrrinas e ladinas"

GLOSSARIO

Arbore: "Albero"

In su faeddu, pro chio lu cheret iscumproare, in Sardigna si podent intèndere formas diversas pro nàrrere su chi in italianu cramamus "albero": àrbore, àrburi, àlbure, àrbule, àrvore, àlvore, àivure, àvure. Giai a prima ograda, si cumprendet chi, a manera linguìstica, sunt fìgios de una matessi marna, ladina e latina: ARBORIE(M). In su sistema ortogràfìcu ufìtziale ant seberadu de isc:rìere àrbore, posca anta èssere sas biddas a cunformare su faeddu, boghende a campu règulas pretzisas de letura. Unu problema est su gènere de sa paràula, ca in sardu pod1~t èssere, pro su prus, femminile, ma finas maschile. Lu cumprendimus, a seguru, dae s'àrticulu plurale (sas àrbores/sos àrbores) e dae su gènere de s'agetivu chi sighit: dae s'arbore ruta/rutu totus faghent linna. Wagner, chi aiat registra1du mescamente sa boghe femminile, nos narat chi su sardlu sighit custu gènere dae su latinu, gasi comente at fatu s'ispagnolu antigu e su portoghesu. Mentras chi in italianu e iin frantzesu (arbre) est maschile. Ma in Sardigna, in sos logos in ue non s'impreant sos sighidores de ARBORE(M) latinu, si narat mata, boghe preromana chi esistet finas in sa penìsula ibèrica, in ltàlia e Àfrica. De non cunfùndere cun mata "pancia" variante de matza < MATIA. Sos derivados sunt matedu "cespuglio, terreno piantato ad alberi" e matadu "luogo pieno di vegetazione selvatica".

Tanca: "Podere chiuso"

Paràula nòdida de su sardu. Cantas bortas l'amus impreada ammentende o cantende "tancas serradas a muru". Su significadu pretzisu est "terrinu mannu meda, pro su prus serradu a cresura o a muru", una defìnitzione chi deit Lamarmora in su libru famadu suo "Vojage en Sardaigne". Sa paràula protzedit dae su cadalanu tanca "su chi tancat sos ortose sos campos". Un'istudiosu cadalanu,Corominas, chircheit de istudiare una filera de paràulas chi isse creiat in parentella: tane, s'ispagnolu estancar, su frantzesu étancher e fìnas su corsu tanku "fundu, arbustu cun ispinas". Ma non resessit a cumprèndere bene si sa paràula, in antigòriu, cheriat nàrrere a primu arbustu, o a s'imbesse, nascheit in antis s'idea de tancare. Aprètziat custas boghes comente preromanas, credende chi su sardu fiat "indigeno". Si gasi esseret istadu, in sos documentos antigos, lu diamus àere agatadu belle che semper e imbetzes non b'est mai, nessi in cussos sardos, in ue est impitadu cuniatu, oe cungiadu. Pro su chi pertocat tanca · b'at de nàrrere puru chi est una de sas pagas paràulas sardas chi podimus agatare in su vocabolàriu italianu, cun su significadu de "podere destinato al pascolo delle pecore" paris cun nuraghe, orbace(= orbaxi/fures1). A parre de Massimo Pittau tanca est intradu in su vocabolàriu italianu ca Sebustianu Satta l'at impitada in sos iscritos comente chi esseret istada italiana.

Isteddos: "Stelle"

Pro unu "corpo celeste", in sardu podimus impitare siat isteddu, siat istella. Porru, chi regolleit paràulas campidanesas, nos at oferidu custu acrarimentu: "sos campagnolos li narant stellas (a sa meridionale) a cuddas chi lughent prus de sas àteras; cramat imbetzes steddus (= isteddos) cuddas fissas, chi sunt prus a tesu e nos parent prus piticas e cun prus paga lughe". S'ètimu est su latinu STELLA, pustis cam- biadu de gènere e custu cumbinat finas in sa limba corsa. Istella imbetzes est un'italianismu deretu. S'ètimu latinu est a sa base finas de àteras limbas europeas: de s'ispagnolu estrella, de su frantzesu étoile (ma dae una forma volgare *STELA). Mentras chi, s'inglesu star e su tedescu stern, imparentados issos eto1tu cun STELLA, comente chi esserant "sorrastras", protwdint dae una raighina indeuropea*stern, a sa cale sunt ligadas finas sas paràulas gregas aster-astron. In gaddureisu steddu si podet nàrrere siat pro inditare un'isteddu apunt:u, siat pro sos pitzinnos, sas criaduras. E gente meda creet chi bi siat una carchi cajone poètica metafòrica, chi at postu a pare pitzinnos cun sos isteddos. In realidade, sa paràula ste1ddu, benit dae zitellu, diminutivu de su toscanu citto "pitzinnu". E de parte sua, citto/zito, paret chi siat imparentadu, cun su tedescu antigu ziztze, cun s'anglosàssone tite/titte (comente su sardu tita) chi inditaiat su sinu e pustis chie lu suet. Un'àteru ispantu linguìsticu chi faghet intrare in parentella limbas a tesu e sena cuntatu perunu.

Chitarra: "Chitarra"

Est s'istrumentu musicale chi totus connoschent. In Sardigna, pro lu numenare, b'at nessi duas formas. Una, sa prus reghente, ca protzedit dereta dae s'italianu, est chitarra, isparghinada massimamente in su meridione. S'àtera, chi l'impreamus in sas leadas nostras, est chiterra, e in carchi zona finas ghiterra. Est unu de sos pagos vocàbulos chi benint dae su cadalanu de S'Alighera, e non deretu dae sa penìsula ibèrica. In sa tzitadina difatis si narat ghiterra, chi de parte sua derivat dae su cadalanu guiterra. Est lògicu, comente amus naradu àteras bortas, chi ambas duas paràulas sunt sardas, e ambas si podent e depent impreare in s'isci'itura. Ma a dae chi nos abbisòngiat una forma ùnica, pro impreos iscientìficos, ponimus pro unu tratadu de mùsica, pro esempru, tando unu sèberu tocat de lu fàghere. Pro su chi pertocat s'istòria de sa paràula cheret ammentadu chi chiterra at prus traditzione e, in prus, si leamus in cunsideru cussas formas de mùsica populare, chi sunt nàschidas e pàschidas in sas leadas nostras, comente su càntigu a chiterra, est pròpriu custa forma cun sa -e- chi forsis est de prefèrrere. Ammentamus in fines chi sa "marna" de sas paràulas europeas pro chiterra: inglesu guitar, frantzesu guitare, ispagnolu guitarra, tedescu Gitarre est su gregu antigu KHITÀRA.

ANALISI DEI TESTI

TESTO


Ninna nanna, ojos de mare,
bucca 'e rosa, pilos de oro;
t'happo in intro de su coro,
non ti potho ismentigare.
Ninna nanna, ojos de mare.
In su tou barzolu 'e arghentu,
tottu in seda tapezzadu,
ti ch'hat mamma collocadu
cun amore et cun assentu.
Ninna et dormi, fizu meu,
ca su sonnu est chi ti sanat;
mi', chi in foras, tramuntana,
est muilende ... titti . .. Oddeu!
Ninna et dormi, fizu meu ..
In su buscu cun sa lana,
sas deidades sunt filende,
sa tua sorte et preparende-
ti, una vida forte et sana.
Canta canta risignolu,
non t'istanches de cantare,
ca est dormende in su barzolu,
fizu meu ojos de mare.
mentras dormis, biancu lizu,
sos bestires de isposare,
t'happa a manu ricamare ...
Ninna nanna, amadu fizu.
Un'anzone, seberada
dae sa chedda, t'happ'a dare,
bella, bianca, sonazada ...
Ninna nanna ojos de mare.
Una erveghe, una vitella,
una bacca allatantina,
una domo manna et bella
et pro isposa una regina,
biunda, hermosa, ricca 'e inare;
un'arzola cun laores;
una tanca plena 'e flores .. .
Ninna nanna, ojos de mare.
Zente a palas de sa janna,
pronta est pro ti forare ...
Dormi fizu et faghe nanna,
ninna nanna, ojos de mare.

COMMENTO

Su de tres classificadu in s'editzione de su 1960. Verbale de sa Giuria: "unu nìnnidu est semper unu perìgulu pro su poete: su perìgulu de nàrrere semper sas matessi cosas, sas banalidades giai naradas dae àtere. S' autore imbetzes at ischidu istransire custu perìgulu faghende brotare s'unda bundante de sa poesia in unu càntigu de bellesa desemplada; in unu mundu prenu de bisos e chimeras, si pesat sa boghe populare, saborida, sana, ladina. Sa durcura de cust'anninnia est cabale in su sestu giustu de s'otonàriu chi li deghet a prou, ca curret sulenu e sena fortzaduras".

GLOSSARIO

Bartzolu: "Culla"

Paris cun su nùmene de "farfalla" e de "coccinella", custa est forsis sa paràula chi tenet prus variedades in Sardigna. Bartzolu est una variedade fonètica de brassolu chi protzedit dae sa limba cadalana, ue si naraiat bressol, brassol. Custa paràula s'est isparghinada partende dae Casteddu finas a sa provìntzia de Nùgoro e inditaiat sa "culla" de linna fata dae su mastru de ascra e paret chi nch'apat carrargiadu totu sas àteras paràulas chi s'impitaiant in antis pro su brassolu antigu, chi fiat unu truncu de àrbure. Pro "culla" in Sardigna b'est puru su geosinònimu bàntzigu, derivadu de bantzigare "dondolare, cullare". Galu formas onomatopèicas, impreadas dae àtieras limbas puru: corsu bazzicà, romanescu nazzicà, sitz:ilianu vuzzicari. In sa forma sarda tzantzigare su de riprodt'.1ere su cuntzetu cun sos sonos, est prus evidente. Lacu - lacheddu est imbetzes ca, sende chi su lacu est finas "madia", custa fiat impreada fintzas comente bàntzigu. Giògrulu, l'amus giai naradu, est forsis dae su toscanu ghiécolo, de parte sua dae su latinu VEHlCULU(M). In su de Durgale, Orosei, Tziniscole, Fonne Lodè e àteras biddas de sa pnovìntzia de Nùgoro, pro "culla" agatamus chìl/ia, chi inditaiat cussa apicada a sa trae de sa bòveda. Paràula galu fonosimbòlica: custa borta s'idea de' u movimentu est intregada a sa secuèntzia sillàbica cun K e L, comente in sas limbas slavas. Chìl/ia est finas "altalena", comente dae bantzigare agatamus bantzigalella. Pro las narrere totus, sas formas, mentovamus a nìnnidu (ca sa criadura in cue est ninnada), naca (preromanu o bizantinu a,parre de Paulis) e accinneddu.

Mentras: "mentre

In sos iscritos mios, podet cumbinare de intreverare, de impreare una borta s'unu una borta s'àteru, siat su vocàbulu mentres, siat mentras. Protzedint dae duas limbas diferentes: mentres podet èssere su prus antigu, ca benit dae su cadalanu mentres; mentras su prus reghente, ca l'ant batidu sos ispagnolos, chi narant mientras. Bidimus ite narant sas àteras limbas, e si est possìbile a nde bogare a campu s'ètimu. S'italianu mentre paret chi, a bisu de carchi istudiosu, protzedat dae su proventzale antigu domentre, de parte sua dae su latinu DUM-INTERIM. In frantzesu modernu si narat pendant que, e pendant est unu calcu de s'espressada giurìdica latina, in ablativu assolutu, (JUDICIO, CAUSA, LITE) PENDENTE, in ue si cumprendet custu sensu temporale. In ispagnolu modernu est mientras, in antis demientras, custu puru dae DUM INTERIM. In inglesu est while, cun su significadu finas de "a space of time". In dae segus b'est semper una raighina indeuropea, *khwilo parente de *Qwi- chi agatamus, a seguru, puru in su latinu QUIES. In sardu esistit fintzas unu deverbale de ammegare "terminare, fare presto" (forsis < METULARE), ammega, in forma averbiale, chi tenet su significadu de "mentre". Agatamus intantu < italianu, e peristantu formadu dae per+ is (pro in) + tantu, e interi. Babbai Casu registrat "in s'intere". S'ètimu est su latinu INTERl(M) chi paret apat dadu finas su verbu interinare "farsi notte, imbrunire, tramontare del sole", forsis pro su pagu tempus chi durat custu momentu de sa die. lntrinada est una forma incurtziada, conditzionada, si podet dare, dae su sensu de intrare de su sole.

Titi: "brr"

est sa paràula chi si narat cando unu sentit fritu. Agatamus fintzas àteras formais comente titirria, titia. Finas si calchi linguista pensaiat chi in dae segut b'esseret carchi ètimu latinu, custas boghes sunt totus onomatopèicas est a nàrrere sonos chi cherent imitare su cuntzetu chi espressant. Si bi damus atentzione, sas paràulas sardas cuntenent semper sa secuèntzia t-t llt-t-r, chi est comente a torrare a fàghere su sonu de cando sas dentes si trement pro su fritu e duncas s'impreant consonantes dentales. Unu pagu in totue, pro espressare su cuntzetu de su fritu, faghent sa matessi cosa: in calabresu ntintirigghjari, s'ispagnolu tiritar (chi forsis dat su sardu tiritare, registradu dae Babbai Casu); su cadalanu tiriti, su tedescu zittem, su bascu dardara. Cando si sufrit una calura manna, o unu si brùsiat, impreat un'àtera espressada: pisti, pistidda, semper de natura onomatopèica. E gasi etotu, de sa matessi genia, est putzi, cando una cosa no agradat, e pro cussu s'isputzit. Sas àteras limbas puru tenet espressadas che pare o simigiantes: s'italianu pu, s'ispagnolu puf, su tedescu pfui. Finas sa pràula bete, chi tenet su significadu primàrgiu de "leva, palo" < VECTE(M), est impmadu, a costàgiu de agetivos, pro espressare carchi cosa manna: bete de fàula, bete de domo e gasi sighende.

Palas: "Spalle"

In custa poesia su poeta impitata sa paràula pala, inditende su tretu de sa carena, dae mesu de s'ischina a sos coddos. In sardu, pro custu, "scapola" si narat "ossu de sa pala". S'ètimu est su latinu PALA. In sos condaghes, s'espressada "a si pònnere in pala calicunu" , teniat sensu giurìdicu, "addossarsi l'onere". Sende chi sas palas sunt in dae segus, a nàrrere "a palas" significat "dietro". In sardu pala est finas "vanga; pala" semper dae ètimu latinu. Ma finas "falda, pendio del monte" . A propòsitu de custu significadu, carchi linguista at chircadu de cumprèndere si est possìbile un'òrigine diferente, preromana pro su prus. Difatis in sos nùmenes de logos, a costàgiu de su "regulare" pala, agatamus finas palai, cun custu sufissu -ai chi est sena duda preromanu. Ma àteras bortas cumbinat de agatare ìbridos, est a nàrrere paràulas cun una parte latina e s'àtera no, in sa toponomàstica sarda. Deo puru creo chi bi siat un'impreu metafòricu de pala "spalla" dadu pro su "pendio" de sos montes. Gasi etotu est ischina, e finas serra "crinale", chi ammentat sa frama de una serra. Pala "spalla" in frantzesu est épaule est dae SPATHULA; in ispagnolu si narat hombro < HUMERUS. Cun pala su sardu faghet unu muntone de frases: dare palas a su sole "abbaidare a nord"; èssere a palas a Deus "non crèere in Deus".

ANALISI DEI TESTI

TESTO


Sende pro dare cun suore nou
sementa noa a sa terra, c'haiat
già preparadu: «Santa s'ora siat»
narat, cun s'oju in alvu; in sinu nou
intrat a giungher; si sinnat, intantu,
sa manu dritta alzendesi a su chizu:
In numen de su Babbu e de su Fizu,
de s'lspiridu Santu ...
Tulat e torra si sinnat: a rughe
isparghet sa sementa a larga manu,
rosariende; in aria su ranu
brillat che giaos de oro a sa lughe.
A sa 'oghe su jù partit serenu,
in tira e drittu, paret battijadu:
s'alvada affundat, imberghet; s'aradu
andat e torrat a surcu pienu.
suerat su mischinu postu in pija.
Premen sos boes inarchende tuju
in sa terra afferrada; a un'ancuju
si faghen sa carena in sa cadrija.
Fumat sa terra no ancora fritta
in s'umidu manzanu: (est su selenu
pesadu e postu in fua). in su pienu
ispuntat sa pianta beneitta.
L'ammirat su massaju, e in coro sou
la beneighet; li paret, s'odore
chi sa terra tramandat, un umore,
chi consolet: profumu 'e pane nou.
E isse intantu sonniat s'alzola,
a notte che a die, in contivizos:
sos boes, su laorzu; e isposa e fizos
regoglidos in una ispera sola.

COMMENTO

Su segundu prèmiu in s'editzione de su 1960 pro su poeta de Nughedu Santu Nicolò, connòschidu finas pro more de s'improèrgiu de Grolle. Verbale de sa Giuria: "sa poesia presentat sus semenadore chi, faghende su traballu suo est comente chi cumprat unu ritu sagradu .. Sa fatura sua est religiosa: de chie amat sa terra e su Criadore suo, cun totu s'intragna de su naturale, gasi meda chi est cajone pro vìvere o pro mòrrere. Sa terra est che marna de bonu coro chi non traighet mai; su nuscu caldu suo, in sa nèula de su mangianu, prenat su coro de ispera, e paret fragu bonu de pane friscu chi consolat. E su massaju, testimòngiu de una fide eterna, bisat, cumprende custu ritu, laores de oro, e paghe cun s'isposa e cun sos figios suos".

GLOSSARIO

Arvu: "Bianco"

Est s'agetivu chi, in s;u sardu antigu, si impitaiat pro nàrrere biancu. Giai Wagner, a printzìpios de su sèculu coladu, l'aiat intesu in Padria e in Nùgoro ebbia, ma fiat giai disparessende. In sos documientos antigas est tzitadu meda bias: petra alba, linna alba, caballu albu etc. Oe lu podimus agatare cuadu in àteras paràulas, massimamente fitònimos (nùmenes de piantas) ccimente fustiarbu e linnarba "pioppo", topònimos (nùmenes de logos) comente Monte albu e, in unas cantas biddas, pro sa crara de s'ou, chi est cramadu difatis s'arbu de s'ou, o incurtziadu, s'arbu. S'agetivu, chi protzedit dae su latinu ALBU(M) est restadu fintzas in paritzos nùmenes de variedade de ua/àghina bianca, comente in alvarega (forsis ALBA GRAECA: ua bianca grega) chi faghet in sas bìngias nostras. Semper pro more de cussu mecanismu linguìsticu, ue sas boghes si rugrant, calicunu li narat elvarega ca, non cum1Prendende prus su significadu de alva/arba, tando pensata erva/erba. De sa matessi zenia etimologica est finas sa paràula arbada "vomere dell'aratro" <ALBATA, ca in s'aradu antigu s'unicu petzu chi lughiat (fiat biancu) fiat pròpiu cussu. Oe naramus totus biancu, intradu cun s'italianu, ma dae s'antigòriu, chi de parte sua protzedit (comente s'ispagnolu bianco, su frantzesu blanc e su portoghesu branco) dae su tedescu antigu blank, chi cheriat nàrrere lùghidu, comente s'atzàrgiu (difatis in arbada b'est custu sensu) e lu podimus iscumproare in s'espressada italiana "battersi ad arma bianca".

Chizu: "Sopracciglia, Volto"

In grafia ortogràfica ufitziale est chìgiu. Est unu derivadu de CILIU(M) latinu e s'irnpreat mescamente a su plurale cun su significadu de "sopracciglia". Sende chi tenet custu sensu de una cosa chi est "in s'oru", in carchi bidda sarda meridionale podimus intèndere "cillu de su surcu", significadu chi podimus agatare in àteras limbas romanzas comente s'italianu ciglio, ciglione, e s'ispagnolu ceja. Sa chìgia est imbetzes sa cara pro comente paret, chi nos narat de comente unu si sentit. Podet essere un'ograda airada o bona. De sos derivados b'est chigire "mòvere sos chìgios" ma finas in sensu figuradu; achigiare, inchigiare si narat de unu chi devenit tristu. Duncas "istare a manos in chìgios" cheret narrere a èssere in pensamentu; "àere su bisòngiu a chìgios" cheret nàrrere a nde tènnere meda, ca sos chìgios sunt calculados comente sa parte prus arta de sa carena umana, francu sos pilos. In ispagnolu modernu si narat ceja < CILIA, in frantzesu sourcil < SUPER CILIU(M). A nàrrere sa beridade pro nàrrere "sopracciglia" b'est puru pibirista. A parre de Wagner sa paràula podet èssere istada cunditzionada siat dae chighirista "cresta del gallo" e, pro cussu, in carchi bidda, cheret nàrrere ambas duas cosas: a s'inchighiristare est a artziare sa chighirista, a si crèere meda ma finas a artziare sos chìgios comente cando unu est arrennegadu. Siat dae pìbere "pepe", prus a notu dae su verbu pibiristare "impiberare" e custu ca sas pibiristas, narat s'istudiosu tedescu, in Sardigna, sun nieddas pìghidas, che su pìbere.

Giaos: "Chiodi"

Sa prima cosa de n;àrrere est chi sa forma iscrita dae su poeta est cudda locale. In grafia ortogràfica ufitziale difatis, totu sos resurtos de sas paràulas latinas chi printzìpiant cun CL- sunt iscritos (non lèghidos) cr-, duncas crau, ca sa paràula primàrgia est CLAVU(M). Custu vocàbolu inditat però su crau chi si ponet in sos muros, cussu de sos mastros de muru. Su chi imbetzes s'impitat pro ferrare sos caddos, pro sas rodas de su carru e pro sas iscarpas est su tzou chi, de parte sua, protzedit dae s'italianu chiodo. A propòsitu, creimus chi s'espressada otieresa "non nde poto fàghere ne tzau ne tzou" (pro carchi cosa chi unu non resessit a cambiare), a seguru, in orìgine fiat "non nde poto fàghere ne giau ne tzou": pesca giau, comente cumbinat in sos ditzos, est istadu modificadu in "tzau" pro lu fàghere pretzisu in sa forma a tzou: gasi sa diferèntzia chi su ditzu cheret espressare est intregada ebbia a sas vocales -a-/-o-.ln logos medas a sos craos de su mastru de linna, lis narant puntzas < ispagnolu puncha o cadalanu punxa. Dae custu vocàbolu est derivadu impuntziare "incitare, aizzare". Finas su frantzesu clou e s'ispagnolu clavo benint dae su latinu CLAVUS, mentras chi s'inglesu nail e su tedescu Nagel dae una forma indoeuropea no atestada *(o)nogh, chi balet finas pro su gregu ÒNIX "ungra" pro s'idea de una cosa a punta. In Sardigna però est intradu finas su clavo ispagnolu, o mègius su derivadu desclavar in iscravare, e su cadalanu desclavament in iscravamentu, chi est sa tzerimònia de Pasca de cando a Cristos nde lu falant dae sa rughe boghende·nde·li apuntu sos craos.

Ju: "gioco"

Galu carchi cosa de nàrrere pro su chi atenet a s'iscritura. In su sistema ortogràficu impreadu in "essida" dae sa Regione sarda sa J- de comintzu non si podet impreare, francu in sos casos de sos nùmenes istràngios comente Jugoslavia. In realidade, no est unu sèberu fatu sena cajone peruna, ma sighende unu mètodu iscientìficu. Difatis si est beru chi in sa pronùntzia sa gi/ge s'agatat in mesu a vocales, tando est pronuntziada a bortas comente una -i-, a bortas comente su sonu frantzesu j, de jour. Duncas "sa jana" (pronùntzia). Ma su sostantivu est giana e sa g-, cando no est prus in mesu a vocales, est pronuntziadu -gi- etotu: sas gianas, sos giaos. Pro cunformidade e simplesa de iscritura s'iscriet sa g- in printzìpiu de paràula, siat in su singulare siat in su plurale. Duncas giuu/giuos, e non ju/jugos o ju/giugos. Giuu est regulare dae su latinu IUGU(M), ma esistit finas sa forma derivada dae su neutru plurale, massimamente in carchi nùmene de logu: giua

ANALISI DEI TESTI

TESTO

Tristas chei sa notte,
sas umbras de sos fizos de Barbagia
brusiaos de s'odiu,
si pesana, e s'ispricana sa pena
in sa luchente cara de sa luna,
chircande sos sorrisos isvanìos.
Fizos d'unu desertu irmenticau,
arau forzis solu de sa morte,
naschìos d'una sorte fatt'e preda;
isettana chi benzat su lentore
a lis labare sas pragas apertas.
Boches de solidade
su murmuttu tramandan
de edade in edade
ma su tempus est surdu.
Pesatinde Barbagia,
e dae su dolore
de fogu, tinde frabica un'ispada,
chei su coro 'e su sole buddìa,
e brùsia senza pena
sa radichin'e su martiriu tuo.
In su muru 'e s'odiu
aperibi una janna
chi siat de artura tantu manna
cant'est artu su sole a mesudie;
chi siat del largura tantu larga
cant'est largu su coro 'e sa natura:
pro chi colet ridende su beranu
chin tottu sos profumos c'hat in sinu;
pro chi colet cantande s'arveschìa
chin tottu sos lentores de manzanu;
pro chi sinde cunfortet su desertu
e ti torret sos fizos fattos frores.

COMMENTO

Su poeta isilesu, giai premiadu in su 1958, bincheit s'editzione de su 1959, paris cun un'àteru poeta. Est unu cantu, un'innu pro chi megioret sa Barbàgia, pro chi sessent sa disamistade, sa vindita, s'òdiu. Sa metàforas, peri sos versos, totora s'arriç_hint: su desertu est galu sìmbulu de sa passividade antigòria sarda, sa sorte est tosta che pedra, sas boghes de rescatu sunt unu murmutu lenu e a tesu. Su poeta depet belle che ispuntzonare s'ànimu de sa gente: dae su dolore tocat de sestare un'ispada de fogu, chi brùsiet sas raighinas de s'òdiu. Depent brotare sos frores in su desertu. Depet essire un'arbèschida noa in Barbàgia.

GLOSSARIO

Labare: "Lavare"

Unu de sos piessi!~nos prus nòdidos de sa fonètica nugoresa est custu resurtu de sa -V- latina, chi passat a una -b- fricativa: pro cumprèndere est sa matessi chi pronuntziamus narende cuba "botte". Duncas dae LAVARE otenimus /abare, dae INIVE(M)> nibe, dae HIBERNU(M)> iberru. Ma paret chi custu verbu, gasi in sa forma labare, siat atestadu in paritzas leadas, in ue, de règula, sa -V- ruet in totu. Custu pro avita1re de fàghere atopos feos de vocales: una borta ruta sa -B- aiamus otènnidu difatis *laare dificurtosu a nàrrere. Sa llimba sighit finas custas àndalas de simplesa de pronùntzia. Cando, in su sèculu passadu, Wagner registreit sa IParàula, su verbu /abare teniat su significu ebbia de "inm~tare sa conca" e "chfrcare (pro nde los bogare) babbautzos dae sa conca". Dae custu sensu de "compidare sa conca, sos pilos, pro bìdere si b'at peugru" su verbu est passadu a1 unu significadu prus ampru e generale, est a nàrrere de "abbaidare, mirare" ebbia. Acò chi, oe chi est oe, in campidanu e in paritzas zonas de sa Sardigna tzentrale, in provìntzia de Aristanis, a nàrrere laba, alla (a + /a), o sa forma incurtziada /a' cheret nàrrere "mira, abbàida" (in su setentrione naramus mi', dae mira= mirare). Unu passàgiu semànticu che pare, chi dae "compidare sa conca chirchende peugru" passata "abbaidare", paret chi lu tèngiat finas su portoghesu catar.

Pesatindes: "Alzati"

Est una forma cum1Posta dae s'imperativu de su verbu pesare, inoghe "alzare"', cun s'annanta de sas partigheddas pronominales àtonas E~ proclìticas (chi sighint su verbu) ti "tu" e nde "ne" riferidu a cosas e logu. In sas normas ortogràficas regionales, :si preferit de iscrìere ischirriadas custas partigheddas, pro mèdiu de unu puntu mesanu, pro chi unu curretore orto9ràficu las potzat individuare bene, sena dèpere carrigare1 chentinas de cumbinatziones cun sos verbos, duncas piesa·ti-nde. Pro su chi pertocat su verbu pesare, protzedlit dae su latinu PE(N)SARE chi at tentu paritzos significos: 1) "pesare (cun s'istadera)" e dun as "giuigare, apretziare, pesare unu caràtere"; 2) "artziare" carchi cosa (verbu transitivu), ma finas in sensu intransitivu e riflessivu de si nde pesare, apuntu. 3) "lievitare", ca sa pasta est comente chi :si àrtziet, chi si nde peset; 4) "allevare" cun su significadu che pare cunforma a s'italianu "tirar su" 4) pesai in campidanu est finas "levare, togliere". Normalizende una limba tiocat duncas de dare atentu a custu fiotu de significados, assentende·los in àmbitos semànticos pretzisos.

Jannas: "Porta"

Pro chie chircat de~ seberare una paràula chi siat de modellu pro totu sas àteras paràulas sardas, de sa matessi erèntzia formale e semàntica, e rapresentativa, iscriende·la in una manera pretzisa a fines chi totus la potzant connòschere e atzetare, sena tzirigare però sa pronùntzia issoro, diat agatare unu pagu de problemas pro su vocàbulu cun su significadu de "porta". Difatis in oto sèculos de poderiu romanu/latinu sunt intrados in Sardigna nessi duos voèàbulos cun custu significadu: IANUA forma prus antiga, de sa reghente IENUA chi at dadu ghenna, jenna, genna, enna. Pro respetare sa forma meridionale genna chi est sa prus isparghinada, est istada seberada sa forma ghenna. In carchi bidda sarda sa gianna de s'ànima est sa buca de s'istògomo "epigastrio". In sa toponomàstica gianna, genna est su "valico", chi difatis est comente una ghenna: atraessende·la si colat dae unu logu a s'àteru. Sos nùmenes de logu sunt formados cun custu tèrmine, sighidu - a s'ispissu - dae un'àtera paràula: comente un'àrbore, chi a seguru fiat in su giassu in ue comintziat su coladòrgiu (gianna de s'èlighe o gianna èlighe) o cun carchi àtera paràula ligada in sa semàntica: gianna de bentu (chi medas creent siat su nùmene berdaderu de su Gennargentu, posca istropiadu), gianna de su campu "il valico che conduce al pianoro" chi sos topografos, pro su prus militares chi non connoschiant u sardu, ant cambiadu in "Giovanna Campus", nùmene e sambenadu de una fèmina chi no atacat ne a muru ne a ghenna, in cussu topònimu.

Arveschia: "Alba"

In sa grafia regionale est arbèschida, ca est istadu detzisu de dare regularidade gràfica a totu sos resurtos che pare, comente amus naradu àteras bortas. In custu casu, sende chi est unu derivadu de arbèschere chi protzedit dae su latinu ALBESCHERE "albeggiare", a su grupu cunsonànticu -LB- chi in sa forma iscrita est torradu cun crb. Sa cumparàntzia cun s'italianu albeggiare, e albo, in latinu ALBU(M) "biancu", si cumprendet ca s'arbèschida est cussu mamentu de sa die, su mangianu chitzo finas a cando no essit su sole, cando su chelu est comente chi si fatzat biancu pro su sole chi s'acùrtziat a s'orizonte. Tenent su matessi ètimu su frantzesu aube e s'ispagnolu alba. Pro nàrrere "bianco" oe si narat in totue biancu, chi est paràula trisillàbica (bi-àn-cu) non bisillàbica che a s'italianu (biànco) ue sa -i- est una semicunsonante: finas si l'amus leadu dae sa limba italiana, custu agetivu est istadu adatadu a sa fonètica sarda. In sos documentos sardos antigos arbu est presente meda, massimatotu in sos topònimos (petra alba, sa ficu a/va, nurache alvu etc.). Oe lu podimus agatare in su nùmene de su fustiarbu "pioppo", pro su colore de sa linna; in sa "crara de s'ou"(difatis in italianu albume), chi in tzertas biddas est s'arbu; in carchi calidade de ua: in Otieri arvarega, cheret nàrrere "bianca greca" (rega = grega) finas si sa zente, chi nd'at pèrdidu su significadu originàriu, li narat finas "ervarega", ca l'intèrpretat comente erba.

Torna all'inizio del contenuto